Het Rijnlands denken past bij onze volksaard. Toch is sinds pakweg 1980 veel Angelsaksische aanpak ons land binnengeslopen, onder het mom van neoliberalisme. Bij veel bedrijven werd de aandeelhouder belangrijker dan de klant. Controle kwam in plaats van vertrouwen. Bij de overheid werd New Public Management bedacht, waarmee beoogd werd meer bedrijfsmatig te denken (zuinig, doelmatig, doeltreffend). Het werkte soms, maar vaker niet: de overheid is immers geen bedrijf.
De grote hoeveelheid managers die onder het mom van bedrijfsmatig werken bij zorg- en onderwijsinstellingen zijn aangetreden en de prestatie-eisen aan de politie zijn voorbeelden van ondoelmatigheid. Het kan nog erger: in de zorg zijn zorgeconomen verschenen, die termen als zorginkoop hebben bedacht. Verzekeraars en zorgkantoren kopen zorg bij zorginstellingen en hangen een prijskaartje aan een zorgproduct. Alsof zorg die per definitie een individueel aspect heeft, te normeren valt onder een catalogusnummer. Het leidde tot een enorme bureaucratie, want al die zorgproducten moeten gedeclareerd en verantwoord worden.
Gelukkig zijn er tekenen dat de ontwikkelingen zich weer ten goede keren. In 2019 verscheen een verklaring van CEO’s van een aantal grote Amerikaanse concerns waarin staat dat ze bij hun beslissingen zich niet meer primair door het aandeelhoudersbelang laten leiden. In Nederland zien we vergelijkbare bewegingen. Ook bij publieke organisaties verschuift het beeld: bij de politie staat de agent weer meer centraal, bij de zorginstellingen wordt de autonomie van de zorgprofessional bevorderd, in de ouderenzorg is er het succesvolle programma ‘waardigheid en trots, liefdevolle zorg voor onze ouderen’.
Toch kunnen en moeten we nog stappen zetten. Het boek Rijnlands organiseren van Jaap Peters biedt handvatten. Rijnlands organiseren draait om ‘vakmanschap, verbinding, vertrouwen en inspiratie’. Geef de ‘voorste linie’, de professionals, de ruimte (zelfsturing) ofwel ‘wie het weet mag het zeggen’. Leidinggevenden ondersteunen de professionals en stimuleren het ontwikkelen van hun persoonlijke kwaliteiten. Georganiseerd vertrouwen komt in plaats van verantwoordingscultuur.
Na de verkiezingen volgt de formatie van een nieuw kabinet. Ik zou de formateur willen adviseren om echt Rijnlands te formeren. Draag het neoliberalisme ten grave, stop de doorgeschoten marktwerking bij de overheid, neem de menselijke maat als uitgangspunt, stel de voorste linie centraal, voer regie, reduceer de complexiteit die is door ontstaan door allerlei uitvoeringsorganisaties, krimp beleidsafdelingen bij ministeries in en zorg voor medewerkers die materiekennis hebben, in plaats van economen en juristen. Red ons mooie Nederland!
Kees de Vaal, zelfstandig adviseur, docent en principal auditor.