Dit artikel beschrijft een radicale manier van denken over radicale innovatie in organisaties: ‘In de huidige complexe tijd kun je radicale innovaties niet plannen, je kunt hooguit faciliteren dat ze ontstaan, dat ze emergeren’. Wellicht valt er te leren van COVID-19.
Door Everard van Kemenade
COVID-19 woedt sinds het begin van dit jaar over heel de wereld en brengt veel verdriet en ellende met zich mee. Nederland is in crisis, alsof het in een oorlogssituatie verkeert. Dat roept vragen op over de wijze waarop we op deze crisis reageren. Focus in dit artikel ligt op de reactie van leiderschap, bijvoorbeeld in onze regering. De uitbraak van het coronavirus, het heeft ons uit ons evenwicht gebracht. Gewoontes waar we een leven lang in waren opgevoed en aan gehecht waren, zoals het begroeten van elkaar met het schudden van de hand, zijn we in een paar dagen afgeleerd. Crises bieden echter ook kansen. ‘Never let a good crisis go to waste’, (waarvan sommigen zeggen dat het door Churchill gezegd zou zijn, tijdens de tweede Wereldoorlog). Een crisis kan de bron zijn voor radicale innovatie. Een dergelijke innovatie is niet achter de tekentafel bedacht, maar ontstaat, emergeert.
Het begrip emergentie is de kern van het boek The Emergence Paradigm: a way towards radical innovation dat dit jaar verschijnt van de hand van Teun Hardjono en ondergetekende. We schreven al vaker over de vier paradigma’s in de kwaliteitskunde: het empirisch paradigma, het referentie paradigma, het reflectie paradigma en het emergentie paradigma. Heel kort samengevat gaat het empirisch paradigma over meten van kwaliteit, het referentie paradigma over modellen en het reflectie paradigma over filosoferen over kwaliteit. Het empirisch en referentie paradigma gedijen het beste in een omgeving van orde en regelmaat. Het reflectie paradigma probeert te verstaan wat er gebeurt als er geen sprake meer is van orde, in situaties van on-orde en onzekerheid. In zulke omstandigheden blijken de grootste veranderingen te kunnen ontstaan. Als sprake is van far-from-equilibrium floreert het emergentie paradigma. We weten dat emergentie optreedt op als reactie op de context, de omgeving. Emergentie treedt met name op in een complexe omgeving en wordt dan ook vaak in verband gebracht met Complex Adaptieve Systemen (CAS). Emergentie is de belangrijkste consequentie van een CAS en complexiteit gaat aan emergentie vooraf. Opnieuw is hier de coronacrisis in haar enorme complexiteit en vraag naar aanpassing herkenbaar. Maar hoe kunnen we dan het beste op zulke on-orde en onzekerheid reageren, zodat iets radicaal nieuws emergeert?